Disgrifio Nodweddion Tirwedd Hanesyddol

Nid yw'r gwaith o ddisgrifio nodweddion yr ardal Tirwedd Hanesyddol hon wedi dechrau hyd yma.

Mae'r disgrifiad canlynol, a gymerwyd o'r Gofrestr Tirweddau Hanesyddol, yn enwi'r them�u hanesyddol hanfodol yn yr ardal cymeriad hanesyddol.

Yn ddaearyddol, mae Bro Caersw� s yn ardal naturiol drawiadol yng nghanol Canolbarth Cymru. Cyfyngir ar y go ly g fey dd allan o �r fro ym mhob cyfeiriad gan y bryniau a�r esgeiriau isel di-dor o�i hamgylch ,sydd rhwng 300m a 400m uwchben SO.Mae llawr y fro, sy�n ymdd a n gos fel petai wedi�i amg�u ond sy�n lly d a n hefyd , yn wastad ar y cyfan, gan godi 20m yn unig mewn 5km, o 115m i 135m uwchben SO, o �r dwyrain i�r gor llewin .Mae �r ardal anhygoel naturiol hon, er yn fas,wedi gwneud y fro yn ardal o bwysig r w y dd strategol a hanesyddol eithriadol yng Nghy m r u , tra bod cyflifiad A fo ny dd Carno a Thrannon gydag A fon Hafren hefyd wedi gwneud Caersw� s ynghanol y fro yn ganolbwynt naturiol ar gy fer cysylltiadau. R o e dd hyn fwyaf amlwg yn ystod y cyfnod R h u feinig pan oedd rhwydwaith o ffyrdd yn tarddu o�r gaer R u feinig yno, gan arwain ar hyd y cymoedd a thros y bryniau i�r go g l e dd . Mae olion rhai ffyrdd yn weladwy o hyd mewn rhai lleoedd .M a e �r cyfuniad o dopograffeg naturiol a thystiolaeth o benderfyniad dyn i reoli tramwyfey dd a chysylltiadau fe l ly we d i c reu tirwe dd o dd i dd o rdeb a chy w i rdeb hanesyddol maw r.

Mae cyfres o amgaeadau bychain o Oes yr Haearn,sydd bellach i�w gweld ar y cyfan fel olion cnydau yn unig,yn awgrymu preswyliad cynhanesyddol yn yr ardal.Yn ddiweddar darganfuwyd amgaead hirgrwn mawr wedi�i amgylchynu � chlawdd a ffos toredig ychydig i�r gogledd o Gaersw� s,ac mae cloddiadau archaeolegol wedi darparu dyddiad Oes yr Haearn i�r llifwaddodion yn y ffos.I�r de orllewin o Gaersw� s,bryngaer amlgloddiog gymhleth Cefn Carnedd yw un o�r nifer o safleoedd a awgrymir ar gyfer brwydr olaf Caradog,er bod y cysylltiad ychydig yn wan. Fodd bynnag,mae�r holl olion hyn yn dystiolaeth glir o aneddiad,ac fwy na thebyg o ffermio dwys yn ystod Oes yr Haearn yn yr ardal.

Dechreuodd y dylanwad Rhufeinig gy da�r ymgy rchoedd cynnar yn erbyn yr Ordovici , y llwyth Oes yr Haearn a oedd yn p re swylio yng Ngo gledd Cymru. Sefyd lwyd caer i�r dwyrain o bentref presennol Caersw� s , ond erbyn tua AD 75, disodlwyd hon gan gaer new y dd wedi�i lleoli ger cyflifiad A fo ny dd Carno a Hafren .Yn ei hantert h , yn ystod yr 2ail ganrif, by dd a i �r gaer we d i bod yn strwythur trawiadol wedi�i hamddiffyn fel yr oedd gan ragfur tywodfaen coch a chy f res o hyd at dair ffos allanol.Y tu m ewn i�r gaer,mae cloddio parhaus wedi datgelu cynlluniau�r prif gy f res o adeiladau cerrig ac olion y gwersyllty pren a�r stablau. O amgylch y gaer i�r de a�r dwyrain, s e f y d lwyd aneddiad sifilaidd sylweddol , a oedd yn cynnwys gweithdai, tafarn dai , a theml fechan yn ogystal ag adeiladau cart re fo l .M a e �r baddondy a dd a rganfuwyd ym 1854 bellach yn go r we dd o dan iard y rheilffo rdd .

Ni wyddys llawer am hanes canoloesol yr ardal hon.Ar ochr ddeheuol y fro mae dau gastell tomen a beili ym Mronfelin a Moat Farm, gyda thystiolaeth o amgaeadau cynharach o bosibl.Mae gan Gaersw� s ei hun gynllun stryd a fyddai�n cael ei gysylltu fel arfer ag aneddiad canoloesol, er nad oes unrhyw dystiolaeth archaeolegol i gefnogi hyn.Yn wir canolir y plwyf lleol ar Lanwnog a sefydlwyd mae�n debyg,yn ystod y 6ed ganrif gan Sant Gwynog,ac sy�n barhad i safle�r eglwys o�r telynegwr poblogaidd Cymraeg o�r 19eg ganrif, John Ceiriog Hughes,a fu ar un pryd yn orsaf-feistr yn Llanidloes,ac yn ddiweddarach yn oruchwyliwr lein ar gangen Rheilffyrdd Cambria rhwng Caersw�s a�r Fan. Fe�i claddwyd yn Llanwnog.

Adeiladwyd y lein i�r Fan er mwyn cario�r mwyn o�r pyllau plwm pwysig yn Y Fan a Dylife, ac fel nifer o rannau gwreiddiol eraill Rheilffyrdd Cambria yn yr ardal, fe�i crewyd gan y diwydi - annwr a�r mentrwr, David Davies,a ddaeth yn Arglwydd Davies yn ddiweddarach,a oedd yn fwyaf enwog yn Ne Cymru am echdynnu glo o�r Rhondda a�i allforio ar hyd ei reilffordd ei hun a thrwy ei borthladd ei hun yn Y Barri.Mae ei dy� yn Llandinam,Broneirion,yn edrych dros y pentref ac yn Ganolfan Hyfforddi Geidiaid Cymru heddiw.Ar ddiwedd y 19eg ganrif,adeiladodd y teulu Davies Plas Dinam,sydd bellach yn goruchafu dros y ffordd ogleddol i�r pentref,a gr�wyd ran fwyaf mewn gwirionedd gan Davies.Mae Llandinam hefyd yn enwog fel un o�r plwyfi gwledig Cymreig cyntaf i dderbyn trydan,ym 1904.Mae gwreiddiau�r pentref, fodd bynnag, yn llawer cynharach gan fod yr eglwys yn �l y s�n yn glas Celtaidd cynnar neu�n sefydliad mam eglwys.