Archaeoleg ym Mharc Cybi, Caergybi

Er mwyn datgelu’r holl archaeoleg ar y safle, tynnwyd y pridd âr cymysg ac amharedig ymaith gan ddefnyddio cloddwyr mecanyddol.

Rheolwyd y dasg hon yn ofalus, dan oruchwyliaeth archaeolegol, i sicrhau nad oedd unrhyw ddyddodion archaeolegol yn cael eu difrodi.

Oherwydd bod y safle mor helaeth, roedd hon yn dasg enfawr, a defnyddiwyd nifer fawr o gloddwyr a thryciau dadlwytho i symud y pridd gwastraff.

Wrth i nodweddion archaeolegol gael eu datgelu, plotiwyd eu lleoliad gan ddefnyddio theodolit gweithfan gyfansawdd a chynhaliwyd cloddiadau samplu i ganfod natur a phwysigrwydd y nodweddion.

Roedd wedyn yn bosib penderfynu faint o amser ac adnoddau fyddai eu hangen i gloddio’r nodweddion yn llawn.

Pan fyddai dyddodion neu nodweddon archaeolegol yn cael eu canfod, byddent yn cael eu glanhau gan ddefnyddio naill ai drywel neu hof i sicrhau bod modd eu gweld yn glir.

Yna, roedd yn bosib eu cloddio’n fanwl.

Cofnodwyd pob nodwedd a gloddiwyd drwy ddefnyddio cynlluniau, ffotograffiaeth a nodiadau.

Cofnodwyd lleoliadau’r darganfyddiadau ac yna byddai’r darganfyddiadau’n cael eu codi a’u gosod mewn blwch neu fag yn barod i gael eu dadansoddi.

Mae Parc Cybi mor helaeth nes ei fod yn cynnwys nifer fawr o safleoedd archaeolegol sy’n perthyn i lawer iawn o gyfnodau, o’r Mesolithig i ffermydd o’r 18fed ganrif. Isod, ceir dolenni at wybodaeth ynghylch y gwahanol safleoedd. Gellir lawrlwytho crynodeb o’r darganfyddiadau YMA.

Wedi i gloddiad ddod i ben, dim ond hanner y prosiect sydd wedi ei gwblhau; mae’n rhaid creu cofnod parhaol o unrhyw gloddiad.

Mae cloddiad ar y raddfa hon yn cynhyrchu symiau anferth o gynlluniau, ffotograffau, nodiadau, darganfyddiadau a samplau. Mae angen prosesu, dadansoddi a deall y rhain i gyd, a’u cynnwys mewn adroddiad sy’n disgrifio beth a ddarganfuwyd.

Y cam cyntaf yw deall beth sydd gennych, a gelwir hwn y cam ‘asesu potensial’. Yn 2010, asesodd Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd y canlyniadau o Barc Cybi i weld a oedd potensial ar gyfer dadansoddi. Anfonwyd darganfyddiadau a samplau at arbenigwyr er mwyn iddynt asesu eu pwysigrwydd ac argymell gwaith pellach. Ysgrifennwyd disgrifiadau o bob rhan o’r safle a chrëwyd cynlluniau amlinellol o’r lluniadau safle.

Yna, mae’n rhaid gwneud y gwaith manwl. Bydd arbenigwyr yn dadansoddi a chatalogio darganfyddiadau, samplau’n cael eu dethol ar gyfer dyddio radiocarbon, lluniadau manwl yn cael eu cynhyrchu, a bydd y cyfan yn cael ei ddwyn ynghyd gyda dehongliadau a thrafodaethau mewn adroddiad terfynol. Ym mis Mehefin 2018, comisiynwyd Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd gan Lywodraeth Cymru i ddechrau’r broses hon, sydd bellach yn gyflawn. Mae hyn wedi cynhyrchu adroddiad manwl a helaeth sy’n cynnwys yr holl waith arbenigol a gwaith dadansoddi a wnaed mewn perthynas â’r safle, sydd ar gael YMA.

Mae adroddiad cryno y gellir ei lawrlwytho ar gael YMA. Bu arddangosfa yng Nghaergybi a bwriedir cynnal un yn Llangefni, fel bo modd i bawb weld beth sydd wedi dod i’r golwg. Mae gwaith ar droed i addasu’r adroddiad manwl yn gyhoeddiad argraffedig.

O’r terfynau cae a ddangosir ar hen fapiau ystad, a’r ffosydd gafwyd wrth gloddio, ceir awgrym fod system cae agored yn ymestyn dros o leiaf rhan o Barc Cybi yn ystod y cyfnod canoloesol. Byddai’r tir wedi ei ffermio mewn caeau mawrion oedd wedi eu rhannu’n stribedi cul heb ffensys.

Erbyn y 18fed ganrif, roedd y caeau i gyd wedi eu cau a’r tirwedd yn frith o ffermdai. Roedd llawer o’r ffermdai wedi eu gadael yn y 19eg ganrif, ond roedd pobl yn byw mewn rhai hyd at ganol yr 20fed ganrif, ac ni chwalwyd un tan 2006.

Wedi 410 OC nid oedd Prydain yn rhan o Ymerodraeth Rhufain, a’r enw roddir gan archaeolegwyr ar y cyfnod hwn wedi’r Rhufeiniaid yw “y cyfnod canoloesol cynnar”. Er bod sawl mynwent o’r cyfnod hwn wedi ei darganfod, mae’n annodd canfod ble roedd y bobl yn byw. Mae’n bur debyg na wnaeth y rhan fwyaf o dai’r cyfnod hwn adael llawer o olion archaeolegol. Serch hynny, rydym yn gwybod bod pobl wedi byw ym Mharc Cybi wedi diwedd rheolaeth Rhufeinig oherwydd darganfuwyd eu sychwyr grawn.

Roedd rhaid sychu grawn, yn enwedig ceirch, cyn ei ddefnyddio neu ei storio. Pydewau gyda thân yn un pen oedd sychwyr grawn – yn y pen arall byddai’r grawn yn cael ei hongian i sychu ar frigau wedi eu gorchuddio â gwellt. Yn bur aml byddai’r grawn yn mynd ar dân ac yn deifio – buddiol iawn i archaeolegwyr gan fod y gronynnau deifiedig yn goroesi a gellir ei astudio a sicrhau dyddio radiocarbon.

Cafwyd chwe sychwr grawn ym Mharc Cybi, a’r cyfan yn dyddio i’r 5ed neu’r 6ed ganrif OC.

Y Rhufeiniaid gyflwynodd Cristnogaeth i Gymru, yn ogystal â chladdedigaethau mewn beddau o hyd llawn wedi eu leinio â charreg (cistiau hirion). Nid oedd Prydain yn rhan o Ymerodraeth Rhufain ar ôl 410 OC, ond bu parhad yn y grefydd a’r arferion claddu newydd.

Mae’r rhan fwyaf o’r mynwentydd cist hir yng ngorllewin Cymru yn dyddio o’r cyfnod yn dilyn diwedd Ymerodraeth Rufeinig ym Mhrydain (y cyfnod canoloesol cynnar), ond mae’n debyg fod mynwent fechan o feddau cist hir gafwyd ym Mharc Cybi yn dyddio o’r cyfnod Rhufeinig hwyr. Cafodd ei defnyddio gan y brodorion lleol sydd yn awgrymu eu bod hwy wedi mabwysiadu arferion Rhufeinig.

Roedd gof wedi gosod ei engan ar floc a hwnnw wedi ei wthio i dwll gloddiwyd mewn bedd. Dengys yr aflonyddu yma fod defnydd o’r fynwent wedi dod i ben erbyn i’r gof ddechrau gweithio. Trwy ddyddio radiocarbon rydym yn gwybod bod gwaith gof yn digwydd o’r 4 ydd i’r 5 ed ganrif OC, felly mae’n rhaid fod y fynwent yn perthyn i gyfnod cynharach. Gan nad oes llawer o esgyrn wedi goroesi nid ydym wedi gallu dyddio’r fynwent yn uniongyrchol.

Gerllaw llwybr, oedd mae’n debyg yn arwain tua’r gaer Rufeinig hwyr yn yr hyn a adnabyddwn bellach fel Caergybi, roedd fferm frodorol oedd yn brysur yn cynhyrchu pethau ac yn storio nwyddau – efallai i’w cyfnewid gyda’r milwyr Rhufeinig.

Mewn adeilad â muriau clai roedd aelwyd o gerrig mawrion, efallai i ddal padell neu bowlen ar gyfer lliwio brethyn. Nesaf ati roedd powlen garreg, wedi ei gosod yn y llawr, ar gyfer malu rhywbeth yn fân neu gymysgu. Roedd aelwyddydd, cafnau a thyllau eraill hefyd wedi eu gwasgu i mewn i’r adeilad bychan.

Ar ochr arall y llwybr roedd cyfres o dyllau pyst yn dangos ble bu adeiladau storio unwaith yn sefyll, ac nesaf atynt roedd adeilad carreg bychan sgwâr gyda phydew mawr dan ei lawr.

Tua 150m i’r gogledd-ddwyrain o’r pentref Oes Haearn Ganol, ac mewn defnydd yr un pryd, roedd dau dŷ gyda muriau o glai. Ychydig iawn o’r muriau sydd wedi goroesi, ond roedd modd adnabod y tai oherwydd y traeniau wedi eu leinio â charreg oddi mewn iddynt.

Roedd gan un tŷ draen a siâp marc cwestiwn iddi, gyda thwll yn un pen a’r pen arall yn arwain allan o’r adeilad. Roedd aelwyd yn y tŷ hwn, ond fawr ddim nodweddion eraill.

Roedd gan y ty arall gymhlethfa o draeniau, rhai’n rhedeg i’w gilydd, ac roedd y prif draen gyda phydew yn un pen wedi ei lenwi gyda slabiau carreg – rhai ohonynt gyda thyllau ynddynt. Roedd cynnwys y draen yn gyfoethog mewn haearn ocsid oedd efallai’n hannu o ba bynnag sylwedd fu’n rhedeg yn y traeniau.

Roedd llawr y tŷ wedi ei orchuddio gyda haen o siarcol a hwnnw’n cynnwys gwellt gwenith deifiedig a mân us. Ymddengys mai canlyniad y to’n llosgi ac yn syrthio i mewn i’r ty oedd hyn, ac mae’n dangos bod gwellt yn cael ei ddefnyddio i doi’r tai.

Roedd y ddau dŷ’n rhy agos at ei gilydd iddynt fod wedi eu defnyddio’r un pryd, ac felly mae’n rhaid iddynt gael eu defnyddio’n ddilyniannol, ond roedd peipen carthffosiaeth wedi dinistro unrhyw dystiolaeth o ba un a ddefnyddiwyd gyntaf.

Yng nghanol Parc Cybi roedd olion pentref a ddefnyddiwyd yn yr Oes Haearn Ganol rhwng 400 i 200 CC. Roedd hyd at dri t y yn agos at ei gilydd ynddo gyda phedwerydd ychydig bellter oddi wrthynt, yn ogystal ag adeiladau eraill gan gynnwys ysguboriau.

Roedd y tai yn grwn, wedi eu hadeiladu o garreg, a byddai toeau conigol o wellt arnynt. Roedd cyntedd trawiadol gan un o’r tai, gyda llwybr â chlawdd yn arwain ato. Efallai mai tŷ pennaeth y pentref oedd hwn, a byddai wedi ei ddylunio i wneud argraff ddofn ar ymwelwyr.

Byddai tasgau cartref, fel nyddu a pharatoi bwyd, yn digwydd yn y pentref, ond roedd ei gynllun yn awgrymu materion llai ymarferol; mae’r prif ddrysau’n wynebu Mynydd Caergybi, ar waetha’r ffaith fod gwyntoedd y gaeaf yn chwythu o’r cyfeiriad hwnnw.

Saif Maen Hir Tŷ Mawr yng nghanol Parc Cybi ond, gan ei fod yn heneb rhestredig ac wedi ei ddiogelu, mae’r datblygiad wedi ei gynllunio i osgoi’r garreg a gadael llain o’i gwmpas fel bo modd gwerthfawrogi’r lleoliad.

Gan hynny ni fu cloddio yn ymyl y garreg. Credir fod meini hirion o’r math yma’n dyddio o’r Oes Efydd, a dangosodd y cloddiad fod y garreg hon nepell oddi wrth grŵp o henebion seremonïol Oes Efydd, ac efallai ei bod yn atodiad i’r tirwedd seremonï ol hwnnw.

O’r garreg, mae’n bosib gweld y beddrod siambrog Neolithig ar y gorwel, ac efallai fod hyn wedi bod yn fwriadol gyda’r garreg yn cysylltu henebion claddu’r Oes Efydd gyda’r beddrod hynafol ar y bryn.

Mae llwybr troed yn sicrhau mynediad at y garreg, ac erys modd i’r cyhoedd ymweld â ‘r heneb hwn ac ystyried ei leoliad.

Gerllaw y fynwent cist roedd dau heneb arall yr Oes Efydd. Mae’n debyg fod tomen gladdu arall wedi ei hychwanegu’n hwyrach yn yr Oes Efydd. Er nad oedd y domen yn parhau mewn bodolaeth, roedd wedi ei nodi gan ffos gylchog, ac o’r ffos hon y cloddiwyd y pridd ar gyfer y domen. Yn ddiweddarach yn yr Oes Efydd, daeth corfflosgiadau’n fwy cyffredin, ac mae’n bur debyg fod y domen hon wedi cynnwys gweddillion corfflosgiad mewn un ai yrnau neu gistiau bychain. Ond mae’n bur debyg fod rhain wedi eu gosod oddi mewn i’r domen a wastadwyd, ac ni chafwyd unrhyw argoel o gladdedigaethau na chrochenwaith.

Rhwng y ddau heneb yma, roedd nodwedd ffosiog rhyfedd. Ymddengys fod hon wedi cychwyn fel ffos gylchog, yna mewnlenwyd rhan ohoni cyn ail-gloddio gweddill y ffos i ffurfio lloc mwy siâp D. Dangosodd crochenwaith a dyddio radiocarbon mai lloc yr Oes Efydd oedd hwn, ond nid ydym yn gwybod beth oedd ei swyddogaeth. Mae ei leoliad rhwng dwy domen gladdu yn awgrymu mai heneb seremonïol oedd hwn.

300m i’r gogledd-ddwyrain o’r henebion hyn roedd tomen gladdu arall wedi ei hamgylchynu gyda ffos gylchog. Mae hon wedi ei lleoli ar lwybr presennol yr A55 a chafodd ei chloddio yn 1999 cyn adeiladu’r ffordd. Roedd y domen hon hefyd wedi ei lefelu, a dim ond y ffos sy’n goroesi. Mae’n cadarnhau presenoldeb gr w p o henebion mewn llain cymharol fychan.

Ffos Gron Tŷ Mawr gyda mynwent llawer hwyrach wedi ei thyllu drosto

Yn ystod Cyfnod y Biceri (2500 i 2000 CC) cyflwynwyd traddodiadau claddu newydd gyda chladdedigaethau unigol mewn siambrau sgwâr carreg, a adnabyddir fel cistiau, yn y ddaear. Gosodwyd y corff ar ei gwrcwd, a rhoddwyd pot a elwid yn ficer ynghyd â nwyddau bedd eraill gydag ef. Parhaodd y traddodiad hwn i’r Oes Efydd Gynnar, cafwyd hyd i grŵp o’r claddedigaethau hyn ym Mharc Cybi ac mae’n debyg iddynt ddyddio i gyfnod yn fuan wedi 2000 CC.

Roedd yno bum cist fawr a thair fechan, ac felly mae’n debyg mai mynwent deulu oedd hon gyda phlant yn ogystal ag oedolion wedi eu claddu ynddi. Mae cynllun y beddi’n awgrymu eu bod wedi eu gorchuddio gydag un tomen gron, ond nid oes unrhyw argoel ohoni wedi goroesi.

Roedd dau o’r beddi’n cynnwys potiau, a byddai rhain wedi dal rhoddion o fwyd neu ddiod. Mae dadansoddiad yn dangos y bu cynnyrch llaeth yn y ddau.

Mae twmpathau llosg yn nodweddion cyffredin yng ngorllewin Cymru ac fel arfer maent yn dyddio o oddeutu 2500 i 1000 CC, ond mae rhai’n gynharach. Fel arfer maent yn cynnwys un neu ragor o dyllau neu gafnau i ddal dŵr a safle ar gyfer tân. Cynheswyd cerrig ar y tân cyn eu gosod yn y cafn i ferwi’r dŵr. Yna byddai’r cerrig yn cael eu taflu o gwmpas yr ardal weithio i ffurfio tomen isel. Mae’n debyg fod y dŵr poeth yn cael ei ddefnyddio ar gyfer coginio, ond mae’n bosib iddo gael ei ddefnyddio at bwrpas arall, fel bragu cwrw neu liwio brethyn.

Ym Mharc Cybi dim ond dau dwmpath llosg gafwyd, ond roedd tyllau eraill yn cynnwys cerrig wedi cracio oherwydd gwres ac efallai eu bod hwy’n perthyn i dwmpathau llosg.

Roedd twmpath bychan iawn yn dyddio i oddeutu 2800 CC (y cyfnod Neolithig hwyr) ac roedd pen saeth Neolithig siâp deilen oddi tano.

Roedd y twmpath arall yn llawer mwy, a chredwn iddo gael ei ail-ddefnyddio am hyd at 700 mlynedd, a hynny o fyr amser wedi 2500 CC mae’n debyg. Ni chafodd ei ddefnyddio’n barhaol ac roedd o leiaf tri chyfnod amlwg o ddefnydd. Yn bur aml caiff dwmpathau llosg eu lleoli yn ymyl ffrwd er mwyn sicrhau tarddle dŵr, ond roedd y twmpath hwn yn derbyn dŵr croyw o ffynnon.

Cafwyd hyd i sawl grŵp o dyllau bach led-led Parc Cybi. Roedd rhain yn cynnwys darnau bach o grochenwaith Neolithig canol neu hwyr yn ogystal â naddion fflint, a thybid iddynt nodi lleoliad cytiau dros dro. Cafodd rhain eu defnyddio ar wahanol adegau ac am gyfnodau byr rhwng 3400 a 2400 CC mae’n debyg.

Roedd y crochenwaith gafwyd yn y tyllau o wneuthuriad amrwd, ond wedi eu haddurno’n arbennig, mewn arddulliau a adwaenir fel Crochenwaith Trebedr a Chrochenwaith Rhychiog. Gellir darganfod yr arddulliau hyn led-led Prydain ac mae’n arwydd o gysylltiadau diwylliannol ar draws y wlad, er fod y crochenwaith ei hun wedi ei gynhyrchu’n lleol.

Roedd un twll hefyd yn cynnwys pen pastwn carreg oedd efallai’n symbol o statws, er fod un pen wedi ei guro braidd sy’n awgrymu bod y pastwn wedi ei ddefnyddio at bwrpas ymarferol.

Pen pastwn carreg gafwyd mewn twll Neolithig canol

Mewn pant naturiol roedd llain o bridd claddedig a mymryn o f â n nodweddion oedd wedi osgoi difrod aredig. Roedd y pridd claddedig yn llawn darnau bach o bot a naddion fflint, a dangosodd rhain, yn ogystal â gwasgariad o dyllau fu’n cynnal pyst a pholion, a rhai aelwydydd sylfaenol, fod pobl wedi bod yn byw yma. Serch hynny, ni chafwyd unrhyw dystiolaeth o dŷ. Cysgodfannau bach a ddefnyddiwyd ar y cyfan, felly mae’n rhaid mai preswyliaeth tymor byr oedd yma.

Dangosodd y crochenwaith a’r dyddio radiocarbon fod y pant mewn defnydd yn ystod y cyfnod Neolithig cynnar, oddeutu 3700-3600 CC, ac roedd y neuadd Neolithig mewn defnydd tua’r un cyfnod. Cafodd ei ddefnyddio rhai canrifoedd yn ddiweddarach hefyd, ac mae’n debyg i’r bobl ddychwelyd sawl gwaith i’r safle hwn.

Daeth ffermio i Brydain yn ystod y cyfnod Neolithig a dyna pryd gwnaethpwyd y crochenwaith cyntaf. Tybid yn aml fod pobl yn byw mewn aneddiadau parhaol ond mae’r safle hwn yn awgrymu bod rhai beth bynnag yn parhau i symud o gwmpas y tirwedd yn union fel y bobl Mesolithig o’u blaen.

Mae’n bur debyg mai’r safle pwysicaf gafwyd ym Mharc Cybi oedd olion adeilad Neolithig cynnar. Diffiniwyd hwn gyda thyllau pyst a slotiau sylfeini oedd wedi goroesi yn y ddaear wedi i’r goruwchadeilad ddiflanu.

Roedd yr adeilad hwn oddeutu 15m o hyd a 6m o led, a byddai wedi bod yn adeilad trawiadol y gellid efallai ei ddisgrifio fel neuadd.

Mae adeiladau fel hyn yn eithaf prin ond maent yn ymddangos led-led Prydain a’r Iwerddon gydag enghreifftiau mawr yn cael eu darganfod yn yr Alban. Defnyddiwyd neuadd Parc Cybi rhwng oddeutu 3700 a 3600 CC, sef tua cychwyn y cyfnod Neolithig.

Roedd y neuadd yn cynnwys gwasgariadau o sbwriel cartref ar ffurf darnau m â n o grochenwaith, naddion fflint a darnau asgwrn llosg; roedd hefyd breuanau cyfrwy ar gyfer malu grawn. Roedd pobl yn byw yn yr adeilad felly, ond ai cartref cyffredin oedd hwn yn unig? Roedd y neuadd wedi ei gosod i gyflinio gyda beddrod siambr Trefignath, sy’n ymddangos wedi ei ail-adeiladu i gyd-fynd â ‘r cyfliniad hwn. Mae’r cysylltiad yma rhwng y neuadd a’r beddrod yn awgrymu bod y neuadd â swyddogaeth ehangach na chartref yn unig.

Mae Beddrod Siambrog Trefignath yn feddrod Neolithig, yng ngwarchodaeth Cadw erbyn hyn, ac ar agor i ymwelwyr. Fe’i adeiladwyd yn wreiddiol, oddeutu 3800 CC, fel siambr mewn carnedd (tomen o gerrig) fechan gron. Cafodd ei ail-adeiladu gyda charnedd hir a siambr mwy yn agor tua thoriad y wawr, ac yna cafodd ei ymestyn ac ychwanegwyd trydydd siambr.

Yn wreiddiol roedd y garnedd yn llawer uwch ond lladratwyd y cerrig i ffurfio cloddiau caeau. Mae’n bur debyg na fyddai’r beddrod wedi goroesi o gwbl oni bai i’r Arglwyddes Stanley, yn ystod y 19 eg ganrif gynnar, rwystro difrod pellach a sicrhau cadwraeth yr heneb.

Mae’r beddrod yn sefyll oddi mewn i ddatblygiad Parc Cybi. Cafodd ei gloddio’n drylwyr yn y 1970au hwyr gan Christopher Smith o’r Swyddfa Gymreig cyn cydgyfnerthu’r heneb.

Wedi diwedd Oes yr Iâ olaf, ymledodd fforest tua’r gogledd ac ar draws yr hyn fu gynt yn ddiffeithleoedd rhewedig. Dychwelodd pobl i’r tir fyddai’n datblygu i fod yn Brydain. Yn ystod y cyfnod hwn, nid oedd Prydain yn ynys ond yn rhan o’r cyfandir Ewropaidd.

Roedd y bobl oedd yn byw ym Mhrydain bryd hynny, o oddeutu 9500 CC, yn byw trwy hela anifeiliaid, casglu planhigion, a physgota yn y môr a’r afonnydd. Mae’r cyfnod hwn yn cael ei adnabod gan archaeolegwyr fel y cyfnod Mesolithig.

Yn sicr, roedd pobl yn byw ar Ynys Cybi yn ystod y cyfnod Mesolithig, ond nid oedd Ynys Cybi nag Ynys Môn yn ynysoedd bryd hynny. Gellir darganfod naddion fflint Mesolithig ar Gomin Penrhosfeilw (y Maes Tanio), ble roedd pobl yn weddol agos at y môr, er fod lefelau’r môr yn llawer îs.

Ym Mharc Cybi, roedd ond mân awgrymiadau o weithgaredd Mesolithig gydag ychydig o gelfi fflint nodweddiadol, yr adnabyddir fel microlithau, wedi eu gwasgaru led-led y safle. Mae dyddio radiocarbon yn awgrymu hyd yn oed fod cwt bychan efallai wedi ei ddefnyddio yn ystod y cyfnod Mesolthig.